Αυτές τις ημέρες, λίγο πριν τις εξετάσεις για την εισαγωγή στην Τριτοβάθμια Εκπαίδευση, οι μαθητές της Γ΄Λυκείου δυσφορούν με την ύλη που καλούνται να αφομοιώσουν (για να μην πω να αποστηθίσουν), ώστε να ανταποκριθούν με επιτυχία στα θέματα που θα κληθούν να απαντήσουν. Γνώμη μου είναι πως στο βωμό των εξετάσεων το Σχολείο θυσιάζει το πλέον ουσιαστικό της "ύλης" που είναι η κατανόηση του περιεχομένου του αντικειμένου της εξέτασης (του μαθήματος), η κριτική του πρόσληψη και τέλος ο προβληματισμός του μαθητή και η στάση του απέναντί του. Το κείμενο που ακολουθεί είναι ένα σύντομο σχόλιο στα Ηθικά Νικομάχεια του Αριστοτέλη, έργο που διδάσκεται (αναγκαία υποθέτω) αποσπασματικά και εξετάζεται πανελλαδικά, αλλά είναι αμφίβολο κατά πόσο γίνεται κατανοητό, παρόλο που το μήνυμα του Αριστοτέλη είναι απλό, ουσιαστικό και φυσικά διαχρονικό.
Η ευθύνη στα Ηθικά Νικομάχεια
Πόσο υπεύθυνοι είμαστε για τις πράξεις μας;
Η υπευθυνότητα είναι το βαρύ φορτίο που σέρνει η ελευθερία της συνείδησης και της πράξης και η ηθική του Αριστοτέλη απευθύνεται σε ελεύθερους ανθρώπους. Η αριστοτελική ηθική τίθεται ενώπιον ενός ελεύθερου ανθρώπου, ο οποίος προτίθεται να χρησιμοποιήσει τη λογική του προκειμένου να πράξει. Αυτό, αρχικά, σημαίνει ότι :
- α) οι άνθρωποι είναι ηθικά όντα, επειδή έχουν λογική. Ο ορθός λόγος συνδυάζεται με τις ηθικές μας πράξεις, αφού η ηθική μας σχετίζεται με τη συμπεριφορά μας και αυτή με τη σειρά της ?σε μεγάλο ποσοστό? καθορίζεται από τη χρήση του ορθού λόγου
- β) η ατομική πράξη (και όχι τα «κούφια» λόγια) βρίσκεται στη βάση της αριστοτελικής ηθικής, μια και τον φιλόσοφο τον ενδιαφέρει η ηθική συμπεριφορά και όχι η ?μεταηθική?. Δεν κάνουμε θεωρία. Μαθαίνουμε πώς να πράττουμε, για να κερδίσουμε την ευδαιμονία .
Η αποδοχή από τον σκεπτόμενο άνθρωπο της ευθύνης του για τις πράξεις του συνδέεται άμεσα με το κεντρικό στόχο των Ηθικών Νικομαχείων. Ο φιλόσοφος προσπαθεί στο έργο αυτό να προσδιορίσει την ουσία του υπέρτατου αγαθού και ποιας πρακτικής δεξιότητας αποτελεί αντικείμενο (1094α 25). Θα παραθέσω στο σημείο αυτό δύο σύντομα συμπεράσματα από τη μελέτη συνολικά του έργου.
- α) Το υπέρτατο αγαθό (υπέρτατο, επειδή υπάρχουν αρκετά) είναι η ευδαιμονία. Ο άνθρωπος θα οδηγηθεί στην ευδαιμονία μέσα από την κατάκτηση της αρετής και για την κατάκτηση αυτή έχει σημασία η πράξη του ανθρώπου να είναι προϊόν ελεύθερης προτίμησης και επιλογής μετά από σκέψη, να μπορεί, δηλαδή, να χαρακτηριστεί ως υπεύθυνη πράξη. Επομένως, κατά τον Αριστοτέλη, η αρετή σχετίζεται με την «ποιότητα» μιας πράξης, η οποία συντελέστηκε με τη θέλησή μας.
- β) Η ευδαιμονία (= ευτυχία) είναι αποτέλεσμα μιας αρετής που δεν κατέχει ο άνθρωπος εκ φύσεως. Ο άνθρωπος πρέπει να αγωνιστεί (να πράξει), για να την αποκτήσει. Η ευδαιμονία δεν έρχεται στον άνθρωπο ως δώρο θεού ή τυχαία? είναι αποτέλεσμα αρετής, η οποία αποκτιέται με την επανάληψη συγκεκριμένων πράξεων, δηλαδή με εθισμό. Τις αρετές τις αποκτάμε, αφού πρώτα τις εφαρμόσουμε στην πράξη.
Επομένως, με την επανάληψη των αντίστοιχων προς την αρετή πράξεων αποκτάμε την αρετή, γι? αυτό και η αρετή είναι έξη. Ο εθισμός, όμως, δεν επαρκεί: οι πράξεις μας πρέπει να είναι αποτέλεσμα επιλογής και προτίμησης, διαφορετικά θα οδηγούμαστε στην αρετή ακούσια και δεν θα αξίζαμε τον τίτλο τιμής «ενάρετος άνθρωπος». Κεντρικό ρόλο στο ζήτημα της ηθικής πράξης κατέχει η έννοια της προαίρεσης (δηλαδή της επιλογής ύστερα από σκέψη), η οποία και αναδεικνύει την υπευθυνότητα, με την οποία συντελείται η πράξη (1110β 15). Η αρετή είναι έξις προαιρετική. Ο έλλογος άνθρωπος κάνει πράξεις που επιλέγει, γιατί η προαίρεση προϋποθέτει λόγο και σκέψη («μετά λόγου και διανοίας»).
Θα ολοκληρώσουμε τη σύντομη αυτή περιήγηση στα Ηθικά Νικομάχεια με το ερώτημα που εύλογα προκύπτει στον αναγνώστη: τι να επιλέξει ο άνθρωπος;
Κατά τον Αριστοτέλη η προαίρεση σχετίζεται με πράγματα που ο άνθρωπος μπορεί να επιλέξει. Ζητήματα προαίρεσης είναι όσα είναι εφ΄ ημιν, δηλαδή, εμπίπτουν στις δυνατότητές μας. Ο άνθρωπος προαιρείται όχι για τα εξ ανάγκης ή τα εκ φύσεως ή τα αιώνια και αμετάβλητα ή τα τυχαία, γιατί τίποτε από αυτά δεν μπορεί να γίνει με τη δική του δύναμη. Σε αυτά ο άνθρωπος δεν έχει λόγο, δεν μπορεί να επηρεάσει τις εξελίξεις, δεν είναι υπεύθυνος για την εμφάνιση τους ή την απουσία τους. Δεν χρειάζεται, αλλά και δεν μπορεί να απολογηθεί γι αυτά ο άνθρωπος ούτε να τα προβάλλει ως δικό του έργο. Κάτι τέτοιο θα ήταν ανόητο.
- Σκεφτόμαστε για πράγματα που εξαρτώνται από τη δική μας δύναμη και που μπορούν να πραγματοποιηθούν.
- Σκεφτόμαστε για πράγματα που συμβαίνουν με έναν ορισμένο τρόπο τις περισσότερες φορές, αλλά δεν είναι φανερό ποια θα είναι η έκβασή τους.
- Σκεφτόμαστε για τα πράγματα, στα οποία υπάρχει αβεβαιότητα και ασάφεια.
Η προαίρεση εντέλει, σχετίζεται με αυτό που εμπίπτει στις δυνατότητες του ανθρώπου (1111 b 25). Γι' αυτόν ακριβώς τον λόγο ο άνθρωπος είναι απόλυτος κύριος των επιλογών του και υπεύθυνος για τις πράξεις του. Με την έννοια της προαίρεσης και της υπευθυνότητας ο Αριστοτέλης παρουσιάζει έναν άνθρωπο δημιουργό της προσωπικής και της κοινωνικής του ιστορίας. Ο άνθρωπος, κατά τον Αριστοτέλη, είναι η αρχή και ο πατέρας των πράξεών του, όπως είναι ο πατέρας των παιδιών του: «γεννητ?ν τ?ν πρ?ξεων ?σπερ κα? τ?κνων» (1113b 18).
Συμπερασματικά, ο άνθρωπος πρέπει να σηκώσει το βάρος της ελευθερίας του και να αποφασίσει ο ίδιος, αναλαμβάνοντας την ευθύνη για το τι πρέπει να κάνει και τι όχι. "Δυστυχώς", δεν υπάρχουν κανόνες (εντολές) να ακολουθήσουμε για να πετύχουμε την αρετή. Δεν έχει καθοριστεί τίποτε εκ των προτέρων. Ο άνθρωπος βγαίνει στον ηθικό στίβο και αγωνίζεται με μοναδικά εφόδια τις έξεις του και τον ορθό λόγο. Οι εχθροί είναι πολλοί και όχι μόνο εξωτερικοί. Ίσως, μάλιστα, ο χειρότερος εχθρός του ανθρώπου να είναι ο ίδιος ο εαυτός του, τα πάθη του, οι κακές του συνήθειες.
Ποιος, όμως, είναι υπεύθυνος για τις συνήθειες του ανθρώπου;
Vaspan