4ο Γυμνάσιο

Τα χαρακτηριστικά της νεώτερης ποίησης μέσα από την έμπνευση του Οδυσσέα Ελύτη

I. Εισαγωγή

Ο πιο άμεσος τρόπος να κατανοήσεις τι σημαίνει νεώτερη ποίηση και να διακρίνεις τα χαρακτηριστικά της είναι να τη διαβάσεις σε αντιπαραβολή προς την παραδοσιακή ποίηση. Η παραδοσιακή ποίηση εκφράστηκε μέσα από διάφορα λογοτεχνικά ρεύματα (κλασικισμός - ρομαντισμός - παρνασσισμός - συμβολισμός) και κυριάρχησε μέχρι τις αρχές του 20ου αιώνα, όταν στον αγγλοσαξονικό κόσμο εμφανίστηκε το κίνημα του μοντερνισμού με πιο γνωστούς εκφραστές τους Τόμας Έλιοτ, Έζρα Πάουντ (και τον Τζέιμς Τζόυς στην πεζογραφία), το οποίο έφερε το μεγάλο ρήγμα στον τρόπο που γραφόταν η λογοτεχνία. Το κίνημα του μοντερνισμού μεταφέρθηκε στην ελληνική λογοτεχνία από έναν φανατικό αναγνώστη του Έλιοτ, τον Γιώργο Σεφέρη τη δεκαετία του 1930.

Ένας δεύτερος τρόπος σύλληψης της νεώτερης (όχι μοντέρνας, γιατί ο όρος παραπέμπει στον μοντερνισμό) ποίησης είναι να μελετήσεις το έργο ενός ποιητή που γράφει με το νεωτερικό, αντιπαραδοσιακό τρόπο και να αναλύσεις τα θεματικά μοτίβα, τη γλώσσα, τα εκφραστικά σχήματα και τη μορφή που χρησιμοποιεί στην ποίησή του. Αυτόν τον τρόπο θα ακολουθήσει αυτή εδώ η εργασία και ως παράδειγμα θα έχει το ποιητικό έργο του Ελύτη.

II. Χαρακτηριστικά της νεώτερης ποίησης

• Η «νέα γλώσσα» δεν είναι άμεσα κατανοητή (διατυπώνονται ατελή νοήματα που δύσκολα γίνονται αντιληπτά). Το νόημα είναι ελλιπές και πρέπει να συμπληρωθεί από τον αναγνώστη που χρησιμοποιεί τις γνώσεις αλλά και τη φαντασία του. Ο ποιητής, δηλαδή, περισσότερα υπαινίσσεται και λιγότερα αναφέρει. Τους υπαινιγμούς του ποιητή τούς αντιλαμβάνεται μόνο ο προσεκτικός, ο ενήμερος (ο διαβασμένος) ο «υποψιασμένος» αναγνώστης. Η νέα ποίηση δεν είναι προσιτή στο ευρύ κοινό. Είναι μια ποίηση δύσκολη και ακατανόητη για τον αδαή, αφού αφαιρεί το ευνόητο και αφήνει στον αναγνώστη να «βρει το νόημα», κάνοντας τις δικές του προεκτάσεις με τη δική του φαντασία. Παράδειγμα:

 

Δεν ξέρω πια τη νύχτα φοβερή ανωνυμία θανάτου
Στον μυχό της ψυχής μου αράζει στόλος άστρων.

 

Οδυσσέας Ελύτης, το πρώτο ποίημα (άτιτλο)

από τη συλλογή Ήλιος ο πρώτος (1943)

 

• Δεν υπάρχει λογική αλληλουχία: είναι σαν να παρακολουθούμε το ποίημα τη στιγμή της δημιουργίας του. Αντί για συνοχή στα νοήματα, έχουμε συνειρμούς που οδηγούν τον αναγνώστη στα συναισθήματα του ποιητή. Η λογική σύνδεση μεταξύ των νοημάτων (λογικός ειρμός) αντικαθίσταται από ένα ελεύθερο συνειρμό εικόνων και εντυπώσεων και από μία «αυτόματη γραφή» που απελευθερώνει το υποσυνείδητο. Παράδειγμα (προσοχή στην πλήρη απουσία στίξης):

 

Ο έρωτας
Το αρχιπέλαγος
Κι η πρώρα των αφρών του
Κι οι γλάροι των ονείρων του
Στο πιο ψηλό κατάρτι του ο ναύτης ανεμίζει
Ένα τραγούδι

Οδυσσέας Ελύτης, ?Πρώτα ποιήματα του Αιγαίου?

από τη συλλογή Προσανατολισμοί (1941)

 

• Η γλώσσα είναι δημοτική, λιτή - «δωρική» με πλούσιες εικόνες και τολμηρούς εκφραστικούς τρόπους. Ο ποιητής δεν θέλει να εντυπωσιάσει με κούφιες λέξεις. Αποφεύγονται η έξαρση, η μεγαλοστομία, ο εκφραστικός φόρτος. Χρησιμοποιούνται και «αντιποιητικές» λέξεις, καθημερινό λεξιλόγιο (πεζολογία). Στο παράδειγμα η ευτυχία εκφράζεται με πολύ απλά λόγια:

 

Γεια σας περβόλια γεια σας ρεματιές

γεια σας φιλιά και γεια σας αγκαλιές

Γεια σας οι κάβοι κι οι ξανθοί γιαλοί

γεια σας οι όρκοι οι παντοτινοί.

Οδυσσέας Ελύτης, ?Του μικρού βοριά?

από τη συλλογή Τα Ρω του Έρωτα (1972)

 

• Κύριο χαρακτηριστικό είναι ο ελεύθερος στίχος: ο στίχος απελευθερώνεται από τις δεσμεύσεις της παραδοσιακής ποίησης. Το μέτρο και η ομοιοκαταληξία εγκαταλείπονται. Η έμπνευση του ποιητή δεν υποτάσσεται σε έναν προκαθορισμένο ρυθμό (π.χ. ιαμβικό) ή σε ένα συγκεκριμένο αριθμό συλλαβών (π.χ. 15σύλλαβος). Εγκαταλείπονται παραδοσιακές στιχουργικές φόρμες, δηλαδή, στίχος με σταθερό αριθμό συλλαβών, ο χωρισμός σε στροφές κ.ά.

Της αγάπης αίματα με πορφύρωσαν

Και χαρές ανίδωτες με σκιάσανε

Οξειδώθηκα μες στη νοτιά των ανθρώπων

Μακρινή Μητέρα Ρόδο μου Αμάραντο

Οδυσσέας Ελύτης, ?Της Αγάπης Αίματα?, Τα Πάθη, (άσμα ι΄)

από τη συλλογή Άξιον Εστί (1959)

 

• Το θέμα δεν είναι ένα ούτε συγκεκριμένο. Συχνά είναι ασαφές, αόριστο, απροσπέλαστο με τη συνήθη κοινή λογική και «σκοτεινό», δηλαδή, με την πρώτη ανάγνωση ακατανόητο. Υπάρχει πολυσημία.

 

Ο καημός του θανάτου τόσο με πυρπόλησε, που η λάμψη

μου επέστρεψε στον ήλιο.

Κείνος με πέμπει τώρα μέσα στην τέλεια σύνταξη της

πέτρας και του αιθέρος,

Λοιπόν, αυτός που γύρευα, είμαι.

 

Οδυσσέας Ελύτης, ?Λακωνικόν?

από τη συλλογή Έξι και μία τύψεις για τον ουρανό (1960)

 

• Χρήση της φαντασίας και του ονείρου. Συχνά κυριαρχεί το άλογο στοιχείο. Οι λέξεις αποσυνδέονται από το νόημά τους με τη χρήση των μεταφορών (μεταφορική χρήση της γλώσσας) και των συμβόλων. Γίνεται μεγαλύτερη και εντονότερη χρήση εικόνων που διακρίνονται από εκφραστική τόλμη. Υπάρχει δραματικότητα. Παράδειγμα:

 

Πίνοντας ήλιο κορινθιακό
Διαβάζοντας τα μάρμαρα
Δρασκελίζοντας αμπέλια θάλασσες
Σημαδεύοντας με το καμάκι
Ένα τάμα ψάρι που γλιστρά

Βρήκα τα φύλλα που ο ψαλμός του ήλιου αποστηθίζει
Τη ζωντανή στεριά που ο πόθος χαίρεται
Ν' ανοίγει.

Οδυσσέας Ελύτης, ?Πίνοντας ήλιο κορινθιακό?

από τη συλλογή Ήλιος ο πρώτος (1943)

 

Αυτά είναι αρκετά. Ελπίζω να έδωσα κάποια "κλειδιά" για την αποκωδικοποίηση της νεώτερης ποίησης.

Προτάσεις για μελέτη:

• Δημήτρης Τζιόβας, Από τον λυρισμό στον μοντερνισμό, εκδ. Νεφέλη, 2005
• Mario Vitti, Οδυσσέας Ελύτης. Κριτική μελέτη, εκδ. Ερμής, 2000
• Αλέξανδρος Αργυρίου, Ανοιχτοί σχολιασμοί στην ποίηση του Οδυσσέα Ελύτη, εκδ. Καστανιώτης, 1998

 

Vaspan Ιούνιος, 2015