Η αφήγηση στην Οδύσσεια
Οι σταθμοί του Οδυσσέα στο ταξίδι του προς την Ιθάκη ήταν οι ακόλουθοι (σε παρένθεση οι ραψωδίες που τους περιγράφουν):
Τροία - Κίκονες, Θράκη (ι) - Λωτοφάγοι (ι) - Κύκλωπες (ι) - Αίολος (κ) - Λαιστρυγόνες (κ) - νησί της Κίρκης, Αία (κ) - Άδης (λ) - Σειρήνες (μ) - Σκύλλα & Χάρυβδη (μ) - νησί του Ήλιου, Θρινακία (μ) - νησί της Καλυψώς, Ωγυγία (ε) - νησί των Φαιάκων, Σχερία (ζ) - Ιθάκη (ν-ω).
Η αφήγηση του νόστου δεν γίνεται με αυτήν την κανονική χρονολογική σειρά, αλλά ο ποιητής επιλέγει να αρχίσει την εξιστόρηση από το νησί της Καλυψώς, όπου ο ήρωας παρέμενε παγιδευμένος για επτά χρόνια (από τα δέκα συνολικά που κράτησε το ταξίδι της επιστροφής). Αυτός ο αφηγηματικός τρόπος ονομάζεται αφήγηση in medias res (= από τη μέση του πράγματος) και είναι μια από τις πιο χαρακτηριστικές τεχνικές που κληροδότησε ο ποιητής της Οδύσσειας στην ευρωπαϊκή λογοτεχνία. Η φράση in medias res είναι λατινική και έχει προέλθει από τον ποιητή Οράτιο (1ος αι. π.Χ.), ο οποίος στο έργο του Ars Poetica (= Η Ποιητική Τέχνη) μελέτησε την αφηγηματική τεχνική του Ομήρου. Ο όρος in medias res αντιτίθεται στον όρο ab ovo, που κυριολεκτικά σημαίνει από το αυγό, δηλαδή από την αρχή.
Βέβαια, η αφήγηση στην Οδύσσεια δεν αρχίζει στην κυριολεξία "από τη μέση" είτε του συνολικού χρόνου της επιστροφής είτε των συνολικών σταθμών προς την Ιθάκη, αλλά από το πλέον κρίσιμο σημείο για την όλη πορεία του μύθου. Πραγματικά, ο Οδυσσέας φαίνεται να έχει "κολλήσει" στην Ωγυγία, να έχει "καλυφθεί" από το πέπλο της λήθης, όπως οι νεκροί σκεπάζονται με το σεντόνι του θανάτου (γι' αυτό και το όνομα Καλυψώ, αυτή που καλύπτει) και να φαίνεται αδύνατη η επιστροφή του στην πατρίδα και την οικογένειά του, εκτός κι αν συμβεί κάτι συνταρακτικό, όπως είναι η παρέμβαση της Αθηνάς και εντέλει του ίδιου του Δία στη συνέλευση των θεών του Ολύμπου που περιγράφει η ραψωδία α.
Η κατάσταση που επικρατεί στο κρίσιμο σημείο, το οποίο έχει επιλέξει ο ποιητής ως αφετηρία της αφήγησής του, γίνεται κατανοητή μόνο από τη γνώση των προηγούμενων γεγονότων: ο Οδυσσέας στη χώρα των Κυκλώπων διέπραξε ύβρη, συμπεριφέρθηκε αλαζονικά και πρόσβαλε το θεό Ποσειδώνα με αποτέλεσμα η άφιξή του ως ναυαγού και εντελώς μόνου στο νησί της Καλυψώς να είναι η τιμωρία του.
Τα προηγούμενα γεγονότα, όμως, ο ακροατής (αναγνώστης) του έπους τα αγνοεί! Επομένως, ο ποιητής είναι υποχρεωμένος να βρει την κατάλληλη ευκαιρία να αφηγηθεί και τους προηγούμενους σταθμούς του ταξιδιού του Οδυσσέα με αναδρομική αφήγηση (τεχνική flashback). Η αναδρομική αφήγηση καλύπτει το "αφηγηματικό κενό" που έχει ο ακροατής - αναγνώστης από την αρχή της ιστορίας μέχρι το σημείο που επέλεξε για την δική του αρχή της πλοκής ο ποιητής. Το "πρόβλημα" αυτό ο ποιητής το λύνει με εντυπωσιακό τρόπο. Στον πρώτο σταθμό, αμέσως μετά την Ωγυγία, ο ήρωας βρίσκεται φιλοξενούμενος στο παλάτι του Αλκίνοου, του πατέρα της όμορφης Ναυσικάς και βασιλιά των Φαιάκων. Εκεί, ως ανταπόδοση στις περιποιήσεις που δέχεται, ο Οδυσσέας διηγείται τις μέχρι τότε περιπέτειές του: από το πάρσιμο της Τροίας μέχρι την Καλυψώ και από κει μέχρι το νησί των Φαιάκων. Με αυτό το ποιητικό εύρημα η αναδρομική αφήγηση ταυτίζεται με την αφήγηση σε πρώτο πρόσωπο του ήρωα, γεγονός που όχι μόνο συμπληρώνει τα κενά στις γνώσεις του ακροατή - αναγνώστη, αλλά κάνει και την αφήγηση περισσότερο ενδιαφέρουσα και δραματική. Αυτή η διήγηση του Οδυσσέα ονομάζεται "τεχνική του εγκιβωτισμού (εν + κιβώτιο), επειδή περιλαμβάνεται, ενσωματώνεται στην κύρια αφήγηση του ποιητή.
Συμπερασματικά: στην Οδύσσεια η αφήγηση δεν παρακολουθεί χρονολογικά τα γεγονότα του μύθου (= υπόθεσης), παρά ξεκινάει από το "κέντρο" της πλοκής, δηλαδή από το γεγονός που αποτελεί το πιο καίριο περιστατικό της: το αδιέξοδο στο νησί της Καλυψώς. Αυτός ο αφηγηματικός τρόπος "σπάει" τη μονοτονία της ευθύγραμμης αφήγησης (αφηγηματική μονοτροπία), της δίνει τις εντάσεις μιας πρωτοπρόσωπης αφήγησης και βέβαια επιτείνει το αναγνωστικό ενδιαφέρον.
Vaspan